Młodzież to przyszłość kraju. Młodzież to także przyszłość polskiej rodziny i społeczności lokalnych. Dorastanie, które jest zawsze trudnym procesem, dziś jest jeszcze trudniejsze. Dzisiejsi nastolatkowie dojrzewają w świecie, którego stabilność zburzyła pandemia, wojna i ich konsekwencje. Wyniki badań i relacje psychiatrów jednoznacznie pokazują, że niestabilność zewnętrznego świata odciska się szczególnie silnie na wrażliwej psychice nastoletnich dziewcząt i chłopców. Wielu młodych nie potrafi się zaadaptować do zmian, przeżywa zagubienie, zmaga się z lękami i depresją. Jak ich zrozumieć? Jak skutecznie im pomóc? A co nie mniej ważne, jak sprawić, by aktualne problemy młodego pokolenia nie miały długofalowych, negatywnych konsekwencji dla przyszłości Polski i polskiego społeczeństwa?

Nie jest za późno na tę refleksję. Właśnie ukazał się najnowszy raport Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej (IPZIN) pt. „Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie? Wyzwania i rekomendacje dla wychowania, profilaktyki i ochrony zdrowia psychicznego po trudnych latach 2020–2022”. Publikacja licząca 340 stron zawiera 62 konkretne wnioski i 33 praktyczne rekomendacje oparte na wynikach badań przeprowadzonych w latach 2021-2022 wśród ponad 80 000 uczniów, rodziców i nauczycieli.

Cztery kolejne raporty IPZIN publikowane sukcesywnie od czasu wybuchu epidemii COVID-19 przedstawiały wyniki i wnioski z naszych kolejnych badań nad młodzieżą, rodzicami i nauczycielami. Wskazywaliśmy organom administracji publicznej kluczowe kierunki działań. Pomagaliśmy psychologom, pedagogom, wychowawcom i rodzicom w lepszym rozumieniu młodzieży. Dawaliśmy konkretne, praktyczne rekomendacje dostosowane do bieżącej sytuacji.

Obecny, piąty raport, jest czymś więcej. Jego treść odzwierciedla zasadniczą zmianę w naszym myśleniu. Zdaliśmy sobie sprawę, że najwyższy czas przejść od podejścia reaktywnego do proaktywnego. Rzeczywistość zmienia się tak szybko, że jej badanie i opisywanie jest zawsze spóźnione i przez to mało przydatne dla praktyków. Jaki jest pożytek z wniosków i rekomendacji z badań, jeśli stają się nieaktualne tuż po ich publikacji?

W raporcie „Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie” stawiamy sobie bardziej dalekosiężny cel. Opracowując wnioski z badań, a zwłaszcza tworząc oparte na nich rekomendacje, kierowaliśmy się tym, by sumowały się one w całościową receptę, która wytrzyma próbę czasu. Zależało nam nie tylko na tym, by wskazać sposoby skutecznego reagowania na aktualną sytuację, ale także, by sformułować uniwersalne i ponadczasowe zasady skutecznego wspierania młodzieży w świecie, którego stałą cechą jest niestabilność i zmienność. Wykorzystaliśmy wnioski z badań i działań prowadzonych w latach 2020-2022, by podpowiadać kierunki i strategie, które pomogą rodzicom, wychowawcom i specjalistom mądrze prowadzić i wspierać młodzież niezależnie od tego, czy i kiedy pojawi się kolejny niespodziewany kryzys.

W pierwszej części raportu zajmujemy się kondycją psychiczną młodzieży, rodziców i nauczycieli oraz działaniami na rzecz wzmacniania tej kondycji. Drugą część poświęcamy znaczeniu gotowości kryzysowej i reagowania kryzysowego dla funkcjonowania szkoły oraz dla planowania działań wychowawczych i profilaktycznych. Trzecia część raportu, opracowana na zlecenie Ośrodka Rozwoju Edukacji, podejmuje problem wpływu niestabilności współczesnego świata na obniżenie miejsca rodziny i posiadania dzieci w hierarchii celów życiowych młodzieży. Przedstawiamy w tej części wyniki badań umożliwiające ukonstytuowanie nowej, ważnej dziedziny profilaktyki – wczesnej profilaktyki problemów demograficznych.

Zgodnie z założeniami zintegrowanego podejścia do profilaktyki, w raporcie uwzględniamy szerokie spektrum zagrożeń wraz z kontekstem ich wzajemnych powiązań. Jako odpowiedź proponujemy takie działania, które przeciwdziałają wielu różnym zagrożeniom oraz wzmacniają czynniki chroniące przed wieloma różnymi zagrożeniami jednocześnie.

Jaki obraz stanu psychicznego młodzieży wynika z badań?

W okresie pandemii doszło do obniżenia kondycji psychicznej młodzieży, którego skutki wciąż trwają. Zamiast siły witalnej charakterystycznej dla okresu intensywnego rozwoju, wielu młodych doświadcza braku energii, obniżenia motywacji oraz nasilonych przez niestabilność współczesnego świata obaw o przyszłość. Niska kondycja psychiczna i osłabienie motywacji do rozwoju przekłada się na wymierne straty rozwojowe i edukacyjne. Wśród młodych osób cechujących się szczególnie wysoką wrażliwością oznacza to znaczny wzrost depresji, prób samobójczych i samobójstw relacjonowany w statystykach psychiatrycznych i suicydologicznych.

Szczególnie niepokoi obniżenie kondycji psychicznej dziewcząt, u których depresyjność może być niezauważana przez dorosłych, gdyż często nie wiąże się z łatwymi do zaobserwowania objawami, takimi jak problemy w nauce czy zachowaniu.

W jaki sposób na stan młodzieży wpłynęła pandemia i wojna?

Czas pandemii spowodował wzrost problemów i zaległości w nauce. Zaległości w nauce i trudności w ich przezwyciężeniu są silnie powiązane ze stresem szkolnym i słabą kondycją psychiczną młodzieży. Źródłem problemu było nie tyle samo zdalne nauczanie, co kolejne zmiany trybu nauczania ze stacjonarnego na zdalny i odwrotnie. Znaczna część uczniów nie potrafi się dobrze zaadaptować do takich zmian. W najtrudniejszej sytuacji są uczniowie, którzy nie są w stanie przezwyciężyć problemów adaptacyjnych o własnych siłach, a zarazem nie mogą liczyć na wsparcie najbliższego otoczenia.

Wojna na Ukrainie i przybycie uchodźców do naszego kraju nie spowodowały negatywnych skutków psychicznych u młodzieży. Przeciwnie, empatia wobec uchodźców i mobilizacja społeczna skierowana na pomoc przyczyniły się do poprawy kondycji psychicznej niektórych grup młodzieży. Poprawa kondycji psychicznej w okresie po wybuchu wojny na Ukrainie została zaobserwowana w szczególności wśród młodszych dziewcząt (ze szkół podstawowych) oraz wśród młodzieży z położonej wzdłuż granic z Ukrainą i Białorusią „ściany wschodniej” (w odróżnieniu od młodzieży z innych regionów Polski).

Kto i co najlepiej chroni młodzież?

Najważniejszym źródłem ochrony zdrowia psychicznego młodzieży zarówno w okresach stabilności i spokoju, jak w okresie ostatnich kryzysów jest wielkość, jakość i dostępność sieci wsparcia.

Podstawową rolę odgrywa wsparcie rodziców, dalszej rodziny, rówieśników oraz nauczycieli i wychowawców.

W niestabilnym świecie lepiej radzą sobie psychicznie nastolatkowie:

• dla których najważniejszymi przewodnikami życiowymi są rodzice (rodzic-autorytet)
• którzy czują się wysłuchani i zrozumiani w rozmowach z rodzicami o swoich problemach (rodzic-powiernik)
• którzy często doświadczają miłych, życzliwych gestów ze strony rodziców (rodzic okazujący miłość)
• którzy mają rodzeństwo
• którzy nie mając oparcia w rodzicach, mogą liczyć na wsparcie ze strony dalszej rodziny, zwłaszcza babć
• którzy mają nauczycieli gotowych poświęcić im osobistą uwagę, umiejących docenić i okazujących życzliwe gesty
• którzy posiadają gęstszą sieć kontaktów społecznych z przyjaciółmi i rówieśnikami
• którzy czują się akceptowani w klasie, a klasę opisują jako życzliwą
• dla których ważna jest wiara/religia

Badania pokazują, że gdy nastolatek znajdzie się w sytuacji kryzysowej, przyjaciele są najczęstszymi (częstszymi nawet niż rodzice) osobami, którym zwierza się ze swojego problemu. Co ciekawe, pomocność wsparcia od rówieśników, jest oceniana podobnie wysoko, jak rodziców.

O tym, jak silnym źródłem wsparcia dla młodzieży wierzącej jest religia i wymiar duchowy świadczy fakt, że zła kondycja psychiczna występuje dwukrotnie rzadziej u młodzieży, dla której wiara, religia jest bardzo ważna, niż wśród ich rówieśników, dla których jest to sfera zupełnie nieważna.

Co istotne, te same czynniki, które chronią młodzież przed obniżaniem kondycji psychicznej, chronią także przed innymi problemami i zachowaniami ryzykownymi (przemoc, korzystanie z substancji psychoaktywnych, korzystanie z pornografii, itp.).

Czy jesteśmy przygotowani na kolejne kryzysy?

Pandemia COVID-19 zakończyła długi okres względnej stabilności i bezpieczeństwa we współczesnym świecie. Wybuch wojny na Ukrainie spotęgował destabilizację. Czasy zamożności, wygody i bezpieczeństwa nie przygotowały młodego pokolenia do stawiania czoła przeciwnościom. Kryzysy ostatnich paru lat uczyniły świat miejscem trudniejszym do życia. Jednak doświadczanie trudności przez młodych ludzi może być wykorzystane do budowania ich odporności (resilience) i hartowania na przyszłość. Kształtowanie odporności psychicznej dzieci i młodzieży jako jednej z najważniejszych kompetencji umożliwiających funkcjonowanie w skomplikowanym i niestabilnym świecie jest obecnie podstawowym wyzwaniem dla pracy wychowawczej i profilaktycznej.

Wyzwaniem dla rodziców i nauczycieli jest odpowiednie włączenie hartowania psychicznego i fizycznego w proces codziennego wychowania.

Wyzwaniem dla szkoły i instytucji ją wspierających jest wcześniejsze przygotowanie się na ewentualność niespodziewanych sytuacji kryzysowych. Przykład skutecznej interwencji kryzysowej po tragicznym wydarzeniu w Przewodowie pokazuje, jak duże znaczenie miało wcześniejsze przeszkolenie społeczności szkolnej oraz instytucji wspierających i nadzorujących w zakresie reagowania kryzysowego.

Czy dorastające pokolenie będzie miało dzieci?

Badania CBOS wśród 18-latków oraz badania IPZIN wśród 14-16-latków pokazują zgodnie niepokojącą zmianę w dążeniach i celach życiowych młodzieży. Obserwowany już wcześniej spadek wyborów celu życiowego „udane życie rodzinne, dzieci” pogłębił się w okresie pandemii. Gdyby marzenia dzisiejszych nastolatków o ich przyszłych rodzinach się spełniły, moglibyśmy liczyć co najwyżej na osiągnięcie współczynnika dzietności na poziomie 1,5, a więc o wiele mniej, niż potrzeba dla wyjścia Polski z zapaści demograficznej.

Czynnikiem ryzyka, który najsilniej wpływa na obniżenie chęci do posiadania dzieci w przyszłości jest depresyjność i zła kondycja psychiczna. Jednocześnie badania pokazują, że posiadanie prorodzinnych celów życiowych jest czynnikiem chroniącym wobec szeregu zachowań ryzykownych i problemów młodzieży (cyberprzemoc, korzystanie z papierosów, alkoholu i narkotyków, korzystanie z pornografii). Co więcej, „szczęśliwe życie rodzinne, dzieci” to jedyny cel życiowy, którego wybór ma tak jednoznaczny wymiar profilaktyczny. Na przeciwnym biegunie znajduje się najbardziej antyprofilaktyczny cel życiowy – „życie pełne rozrywek”. Nastolatkowie, którzy go wskazują, podejmują więcej różnego rodzaju zachowań ryzykownych.

Jak wynika z badań, czynnikami sprzyjającymi pragnieniu posiadania dzieci przez dorastające pokolenie jest, m.in.:

• dobra relacja z mamą jako życiowym przewodnikiem
• religijność
• kontakt z małżeństwami będącymi dobrym wzorem miłości
• wiara w prawdziwą i trwałą miłość
• patriotyzm lokalny i przywiązanie do „małej ojczyzny”

Z badań wynika, że działania w obszarze wczesnej profilaktyki problemów demograficznych wymagają odrębnego dostosowania do wrażliwości chłopców i dziewcząt. Istnieją poważne przesłanki wskazujące, że zarówno aspiracje przekazywane dziewczętom przez współczesną kulturę masową, jak aspiracje zakodowane we współczesnej polityce równościowej, mogą stać w kolizji z marzeniami o rodzinie, macierzyństwie i dzieciach.

Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie?

Na tytułowe pytanie raportu odpowiadamy zbiorem 33 rekomendacji opartych na wynikach badań.
Raport z rekomendacjami zostanie przekazany wszystkim najważniejszym instytucjom, które mają wpływ na wychowanie i profilaktykę problemów dzieci i młodzieży. Będziemy o nich mówić na licznych konferencjach i szkoleniach. Na 13 czerwca planowana jest ogólnopolska konferencja organizowana przez IPZIN we współpracy z Ministerstwem Edukacji i Nauki oraz Ośrodkiem Rozwoju Edukacji. Liczymy na to, że rekomendacje raportu staną się przedmiotem dyskusji w środowisku profesjonalistów. Mamy nadzieję także na to, że najważniejsze wyniki i wnioski z badań, dzięki popularyzacji przez media, dotrą do szerokiej grupy rodziców i wychowawców.

Raport do pobrania znajduje się w zakładce Raporty i ekspertyzy

Raport jest dostępny także w formie książki drukowanej (w Ośrodku Rozwoju Edukacji).
W ciągu najbliższych dni udostępnimy również wersję w formacie EPUB dla czytników książek.

Kontakt do autorów raportu za pośrednictwem biura Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej: tel. 692822302
email: IPZIN Biuro <[email protected]>