Instytut Profilaktyki Zintegrowanej od 2019 wspólnie z Funduszem Sprawiedliwości realizuje projekt „Trzeci etap budowy modelowego systemu badań naukowych i działań praktycznych umożliwiającego skuteczne zapobieganie przyczynom przestępczości”, w ramach którego przeprowadzono szereg działań profilaktycznych w Młodzieżowych Ośrodkach Socjoterapii, Młodzieżowych Ośrodkach Wychowawczych, przeszkolono kadrę trenerską programów realizowanych w ośrodkach i monitorowano prowadzone działania, a także przeprowadzono badania ewaluacyjne skuteczności programu profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów w szkołach podstawowych.  

Najważniejsze założenia projektu 

1. Przeprowadzenie badań ewaluacyjnych dotyczących skuteczności programu Archipelag Skarbów® dla młodzieży z klas siódmych i ósmych szkół podstawowych. 

• Trzyetapowe badanie ewaluacyjne zostało zaprojektowane w schemacie quasi eksperymentalnym z grupą eksperymentalną i kontrolną, a jego realizacja była przewidziana na rok szkolny 2019/2020. Pierwsze dwa etapy przedsięwzięcia zostały przeprowadzone zgodnie z planem. Wybuch pandemii COVID-19 wymusił zmiany w realizacji zadania ze względu na zamknięcie szkół i przejście placówek edukacyjnych na pracę zdalną.  

• Dostosowano narzędzia badawcze i oddziaływania profilaktyczne do warunków pracy online objęto nimi młodzież z klas ósmych szkół podstawowych. Badania młodzieży z klas siódmych zostały przesunięte na kolejny rok szkolny (2020/2021) i zostały zakończone w trybie stacjonarnym zgodnie z pierwotnymi założeniami. W projekcie badawczo-profilaktycznym łącznie wzięło udział 2638 uczniów szkół podstawowych.  

Po zakończeniu badań ewaluacyjnych przeprowadzono szereg zaawansowanych, dostosowanych do charakteru danych analiz statystycznych, których wyniki wykazały pozytywny wpływ programu Archipelag Skarbów na młodzież m.in. w takich obszarach jak: 

2. Realizacja i dostosowanie programu Archipelag Skarbów, poprzedzona diagnozą pozytywnego potencjału i problemów młodzieży przebywającej w ośrodkach typu MOS i MOW. 

• Przeprowadzono pilotaż programu profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów w MOSach i MOWach. Wprowadzono dodatkowe zagadnienia, tak aby spełniał kryteria oddziaływań o charakterze profilaktyki selektywnej oraz kierowanej. 

• Wprowadzono pilotażowe elementy dodatkowe programu Archipelag Skarbów wzmacniające i wydłużające efekt profilaktyczny programu wśród młodzieży. 
• Zrealizowano setki godzin wspólnych spotkań i działań (konsultacji ze specjalistami, warsztatów i zajęć profilaktycznych dla młodzieży, szkoleń dla pracowników ośrodków, opiekunów, rodziców i wychowawców). Wsparliśmy w ten sposób ponad 2 tys. młodych osób oraz ponad 600 dorosłych – rodziców, opiekunów i wychowawców młodzieży. 
• Wsparto w ten sposób ponad 2 tys. młodych osób oraz ponad 600 dorosłych – rodziców, opiekunów i wychowawców młodzieży.   
• Nawiązano współpracę z 40 ośrodkami z 10 województw – uzyskując tym samym cykliczność działań i możliwość poszerzenia oferty działań. wychowawczych i profilaktycznych kierowanych do konkretnej placówki. 

• Usprawniono proces wymiany doświadczeń i dobrych praktyk oraz procesu zacieśnienia współpracy między ośrodkami przy wdrażaniu innowacyjnych i sprawdzonych w innych placówkach działań wychowawczych, socjoterapeutycznych i resocjalizacyjnych. 
• Utworzona została oddolna inicjatywa – utworzenie profesjonalnej grupy superwizyjnej pracowników socjoterapii i resocjalizacji oraz szkolenia dla superwizorów i dla kadry z wybranych placówek dotyczące pracy metodą superwizji. 
• Poddana ewaluacji bezpośredniej dotychczasowe działania. Z ankiet uzyskanych od młodzieży uczestniczącej w programach profilaktyki zintegrowanej w MOS i MOW (1950 osób) dowiedzieliśmy się, że wysoki odsetek młodzieży został zachęcony do prozdrowotnych zachowań w co najmniej jednym aspekcie (ponad 80%) oraz w co najmniej trzech aspektach (ponad 60%). A więc do większego szanowania innych i unikania przemocy, większego unikania sięgania po odurzające substancje psychoaktywne – alkohol, narkotyki, dopalacze, oraz do większej asertywności w sferze seksualnej, unikania pornografii i unikania ryzykownych zachowań seksualnych.  
• Aktualnie prowadzimy ewaluację sumatywną podejmowanych działań profilaktycznych w MOS i MOW .

3. Prowadzono proces rozwoju zawodowego i kompetencji trenerów i liderów oraz monitorowano jakość działań podczas realizacji programów profilaktyki zintegrowanej. 

W ramach projektu w ciągu ostatnich czterech lata w sposób sukcesywny pracowaliśmy nad: rozwojem profesjonalnym licencjonowanych trenerów i liderów naszych programów, a także, poszerzeniem kadry trenerskiej Instytutu oraz monitorowaniem jakości działań podczas realizacji programów profilaktycznych. 

Cyklicznie organizowano szkolenia dla trenerów i liderów programów profilaktycznych, aby podnosili swoje kompetencje przez cały okres trwania programu. Większe umiejętności kadry przekładają się pozytywnie na jakość działań Instytutu oraz na wykorzystanie potencjału programów profilaktyki zintegrowanej w prewencji ryzykownych zachowań wśród młodzieży. 

Od 2019 r. podczas 11 szkoleń, prowadzonych przez 23 specjalistów z zakresu psychologii, terapii uzależnień, profilaktyki, swoje kompetencje podniosło ponad 300 trenerów programów profilaktycznych. Szkolenia wiązały się nie tylko z pogłębianiem wiedzy, ale przede wszystkim z nabywaniem praktycznych umiejętności, przydatnych w pracy z młodzieżą. Najważniejsze podejmowane tematy: 

1. Uzależnienia: Czynniki chroniące i czynniki ryzyka, profilaktyka zintegrowana a pomoc osobom uzależnionym, młodzież a uzależnienia w świetle najnowszych wyników badań IPZIN oraz doświadczeń zespołu pomocy psychologicznej Archipelagu Skarbów®, wdrażanie i rozbudowa modelowego systemu przeciwdziałania przyczynom uzależnień – sposoby przezwyciężania barier i problemów, wymiana doświadczeń pracy z młodzieżą (dobre praktyki i sytuacje problemowe) w kontekście przeciwdziałania przyczynom uzależnień, uzależnienia behawioralne od ekranów 

2. Profilaktyk – lider społeczny: analiza transakcyjna, rola lidera w ekipie, lider a praca z kadrą nauczycieli, lider a współpraca z rodzicem, 

3. Działania profilaktyczne w pandemii: lider a sytuacja kryzysowa, praca z młodzieżą podczas kryzysu pandemicznego, program „Nawigacja w kryzysie” jako odpowiedź na bieżące potrzeby młodzieży, reguły prowadzenia programów profilaktyki zintegrowanej w podwyższonym reżimie sanitarnym, skutki pandemii w kontekście rozwoju psychospołecznego wg Erica Ericssona, rzeczywistość doświadczana przez psychologów, pedagogów w szkołach, poradniach psychologicznych oraz prywatnych gabinetach po długim okresie izolacji związanej z pandemią, narzędzia pomocne do pracy z młodzieżą. 

4. Trudne sytuacje w pracy z młodzieżą i dorosłymi: teoria poliwagalna i korzystanie ze stref regulacji w kontekście pracy z młodzieżą, skuteczne wspieranie młodzieży w ich potrzebach, profilaktyka ryzykownych zachowań a wpływ epidemii, konfliktów społecznych i prądów kulturowych na młodzież, praca z młodzieżą zagrożoną przestępczością w placówkach szkolnych i specjalistycznych, alienacja rodzicielska 

5. Skuteczne modele, strategie działań w profilaktyce: model profilaktyki zintegrowanej, teoria interakcyjnego systemu wpływów D. Hawkinsa, 7 dźwigni skutecznej profilaktyki, rozwój psychospołeczny wg Erica Ericssona. 

Co udało nam się osiągnąć? 

Po zakończeniu badań ewaluacyjnych programu Archipelag Skarbów w najstarszych klasach szkół podstawowych przeprowadzono szereg zaawansowanych, dostosowanych do charakteru danych, analiz statystycznych, których wyniki wykazały pozytywny wpływ programu Archipelag Skarbów na młodzież m.in. w takich obszarach jak: 

1. Budowanie trwałych relacji, które jest zarazem wczesną profilaktyką problemów demograficznych: wzrost odsetka młodzieży wskazującej na udane życie rodzinne i dzieci oraz trwałą miłość i przyjaźń wśród 3 najważniejszych celów życiowych, wzrost odsetka młodzieży przekonanej o znaczeniu wspólnoty wartości w wyborze życiowego partnera. 

2. Zdrowie psychiczne: wzrost odsetka młodzieży, która zwróciła się o pomoc (skorzystała z pomocy), gdy przeżywała trudności.  

3. Postawy wobec alkoholu: zmniejszenie odsetka młodzieży przekonanej o korzystnym wpływie alkoholu na samopoczucie na randce, zmniejszenie odsetka młodzieży przekonanej o ułatwiającym wpływie alkoholu na zapoznawanie się z osobą płci przeciwnej. 

4. Postawa wobec seksualności: zmniejszenie stopnia seksualizacji młodzieży (postawy uprzedmiotowiania innych  w  aspekcie seksualnym), wzrost liczby uczniów, którzy jako źródło wiedzy o seksualności wskazali specjalistów zapraszanych przez szkołę. 

5. Ryzykowne zachowania seksualne: wzrost odsetka młodzieży zamierzającej czekać z rozpoczęciem współżycia do dorosłości, wzrost odsetka młodzieży zamierzającej czekać z rozpoczęciem współżycia do zawarcia małżeństwa, wzrost odsetka młodzieży mającej świadomość, że kontakty seksualne są mniej częste i mniej aprobowane przez rówieśników, niż się to wydaje (przekonania normatywne), zwiększenie odsetka osób posiadających wiedzę o ograniczonej skuteczności metod zabezpieczających przed zakażeniem wirusem HIV, zwiększenie odsetka osób posiadających wiedzę o ograniczonej skuteczności metod zabezpieczających przed nieplanowaną ciążą. 

6. Wiedza młodzieży o seksualności – wzrost wiedzy uczniów o możliwości wpływu na rozwój reakcji seksualnej (mogę kierować swoją uwagą, działaniem – to nie dzieje się samo). 

7. Po przeprowadzeniu ewaluacji dotychczasowych działań w MOW-ach i MOS-ach. Z ankiet uzyskanych od młodzieży uczestniczącej w programach profilaktyki zintegrowanej (1950 osób) dowiedzieliśmy się, że wysoki odsetek młodzieży tam przebywającej został zachęcony do prozdrowotnych zachowań w co najmniej jednym aspekcie (ponad 80%) oraz w co najmniej trzech aspektach (ponad 60%). Doprowadziło to do większego szacunku do innych i unikania przemocy, unikania sięgania po odurzające substancje psychoaktywne – alkohol, narkotyki, dopalacze, oraz do większej asertywności w sferze seksualnej, unikania pornografii i unikania ryzykownych zachowań seksualnych. 

8.   W 16 MOSach i 25 MOWach odbyła się realizacja programu Archipelag Skarbów.  

Wyżej wymienione efekty programu Archipelag Skarbów® widoczne były po miesiącu od jego realizacji, a niektóre z nich, takie jak m.in. przekonanie o znaczeniu wspólnoty wartości w wyborze życiowego partnera czy przekonanie o braku korzystnego wpływu alkoholu na samopoczucie na randce, utrzymały się również po roku. 

Pozytywne efekty programów profilaktyki zintegrowanej prowadzonych online 

Badania ewaluacyjne potwierdziły również pozytywne efekty programów profilaktyki zintegrowanej prowadzonych online (programy Nawigacja w Kryzysie i Nawigacja w Kryzysie – Wyprawa Odkrywców). W okresie miesiąca po realizacji w/w programów stwierdzono pozytywny ich wpływ na młodzież w następujących obszarach: 

1.  Kondycja psychiczna uczniów: poprawa samopoczucia, lepsze radzenie sobie psychiczne. Warto zaznaczyć, że wzmocnienie wymienionych efektów psychologicznych nastąpiło mimo wzrostu przeciążenia nauką szkolną deklarowanego przez badanych uczniów w okresie po realizacji programu, 

2.  Mobilizacji uczniów do „trenowania” sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach: jak pokazują dane, po zakończeniu programu Nawigacja w Kryzysie, większość badanej młodzieży trenowała/ćwiczyła większość sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach, 

3.  Przydatności dla uczniów proponowanych w programie sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach: uczniowie, którzy ćwiczyli owe sposoby deklarowali ich osobistą przydatność znacząco częściej, niż ci uczniowie, którzy ich nie ćwiczyli, 

4.  Dopasowania profilaktycznych wskazówek do potrzeb uczniów: obraz wyborów poszczególnych wskazówek pokazuje, że ich oferta w programie Nawigacja w Kryzysie pozwala młodzieży „wybierać/dobierać” wskazówki ze względu na ich osobistą przydatność i tworzyć własne wzory strategii działania w sytuacjach trudnych, 

5.  Rozumienia i refleksyjnego przyswojenia sobie treści programu: swobodne wypowiedzi uczniów wskazują na adekwatne stosowanie treści programu w życiu osobistym badanych. Oznacza to dobre dopasowanie treści i metodyki programu do mentalności nastolatków. 

Monitoring działań profilaktycznych – czy nasze działania są skuteczne? 

Wszelkie działania wokół programów profilaktyki zintegrowanej były objęte monitoringiem, dzięki któremu na bieżąco sprawdzano standardy pracy trenerów. Swoje opinie wyrażała młodzież, rodzice, nauczyciele. Średnia ocen młodzieży w skali 1-6 w latach 2019-22 wynosi 4,74, średnia ocen rodziców 5,54, a średnia nauczycieli 5,83. 

„Bardzo podobała mi się relacja między prowadzącymi i uczestnikami. Fantastyczny był przebieg Archipelagu! Osoby prowadzące to wspaniali ludzie, po których widać chęć nauki i pomocy innym. Bardzo dziękuję za tak cenne rady i nauki, które przydadzą mi się w prawdziwym życiu, jak i pomogą z moimi niektórymi problemami”  – informacja przesłana przez uczestniczkę po programie Archipelag Skarbów. 

„Bardzo bardzo, ale to bardzo mi się podobało. Spodziewałem się, że to będzie jakaś taka sucha paplanina, ale się myliłem. Interakcje z widownią są super tak jak prowadzący”  – informacja z ankiety ewaluacyjnej. 

Co możemy zaoferować środowisku Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych i Ośrodków Socjoterapii  po czterech latach projektu? 

Dzięki zdobytemu doświadczeniu w kilkuletniej współpracy z ośrodkami oraz wypracowanym w toku naszych działań elementom oddziaływania profilaktycznego oferujemy ośrodkom pakiet wsparcia składający się z: 

1. Realizacji przez specjalnie wyszkolone ekipy trenerów programu Archipelag Skarbów w wersji zaadaptowanej do pracy w MOS i MOW 

2. Diagnozę pozytywnego potencjału i problemów młodzieży prowadzonej przez profesjonalny zespół ankieterów i analityków statystycznych Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej. 

3. Dodatkowe warsztaty profilaktyczne i psychoedukacyjne, 

4. Możliwość skorzystania z indywidualnych konsultacji z psychologiem lub pedagogiem albo specjalistą w zakresie profilaktyki ryzykownych zachowań wśród młodzieży, 

5. Szkolenia dla Rady Pedagogicznej, 

6. Spotkania z rodzicami prowadzone przez profilaktyków i specjalistów ds. ryzykownych zachowań. 

7. Superwizję dla zainteresowanych osób z kadry zatrudnionej w ośrodku.